Bireysellesme

Bu sayfada yazdiklarim, Prof. Guler Okman Fisek’in Iliski Icinde Ben adli kitabinin birinci kismi olan Aile Baglaminda Benlik etrafinda dolasiyor. Yer yer alintilar yapip cogunlukla kendi yorumlarimi vermeye calisacagim.

Bu yazida kisinin bireylesme surecini, ailesiyle kurdugu iliski ve aile yapisi ozelinde ele alacagiz. Ailenin dinamikleri de kacinilmaz sekilde sosyo-ekonomik, kulturel ve tarihsel baglamin bir neticesi. Baska bir deyisle, buyukten kucuge ya da genelden ozele

seklinde ozetleyebilecegimiz bir iliskilenmeler mekanizmasinin bireysellesmeye olan etkisine bakiyor olacagiz. Bireysellesme ve bunun ust birimlerle etkilesimi, dogal olarak, oklarin cift yonlu olmasini gerektiriyor. Ancak biz bu yazida yalnizca tek yonlu etkilesimi inceliyoruz. Bunu yaparken, Turkiye toplumu ve prototopik Bati toplumlari (ornegin Kuzeybati Avrupa, kuzey Amerika) arasindaki farkliliklara da odaklanacagiz. Bati dunyasi (dusunurler, kitaplar, akademisyenler vs) meseleyi genellikle Bati perspektifinden ele aldigi icin kulturler arasi farkliliklara odaklanmanin, kendi surecimizi anlamak noktasinda yardimci olacagini dusunmekteyiz. Son olarak, bu yazida isleyecegimiz temalar, Schepker & Fisek, 2000 ‘de kapsamlica isleniyor (Almanca).

Kulturel Duzeyde Organizasyon: Sosyal Yapi ve Iliskisel Yonelim

• Sosyal yapi: Bu eksen toplumlari bir ucunde hiyerarsi/otorite, diger ucunda esitlik/yataylik olan bir eksene oturtmayi amaclar.
• Iliskisel yonelim: Bu eksenin bir ucundaysa bireycilik/ayrilik, diger ucunda toplulukculuk/baglilik vardir.

Peki Turkiye ve prototopik bir Bati toplumu bu eksenlerin nerelerinde durmaktadir?

• Turkiye’de gozlemledigimiz geleneksel toplum yapisi guc, mevki, saygi ve hayranliga dayanan bir hiyerarsik sosyal yapisiyi isaret eder. Buna kisaca ataerkillik de diyebiliriz. Ote yandan iliskisel yonelim, katmanlar arasinda (ornegin baba-cocuk, ogretmen-ogrenci) resmiyete, ayni katman icindeyse (kardesler) karsilikli baglilik temeline dayanir.
• Prototopik bir Bati toplumunda , sosyal yapida daha az hiyerarsi ve ataerkillik, iliskisel yonelimdeyse bireycilik/ayrilik yanlarini gormekteyiz.

Ozetle, Turkiye ve Bati toplumlari arasinda bariz bir kulturel orgutlenme farkliligi mevcuttur. Bu farklilik, kacinilmaz olarak aile duzeyine ve bireysellesme surecine etkilerde bulunacaktir.

Aile Duzeyde Organizasyon: Hiyerarsi ve Yakinlik

Ailenin icindeki orgutlenmeyi, sınır kavrami uzerinden ele alacagiz. Sinirlar, kabaca, iliski kurallarini belirleyen faktordur: Kimin kime, hangi durumlarda, neyi soyleyebilecegini belirler. Sinirlari yine bir eksen olarak ele alirsak, bir ucu belirsizlige ve asiri gecirgenlige karsilik gelirken diger ucunda kati kurallar ve kapaliligi gorebiliriz. Wood, 1985, sinirlarin hiyerarsi ve yakinlik boyutlariyla belirlendigini one surer. Bu boyutlara yakindan bakmak gerekirse:

• Hiyerarsi, erkek-kadinin ve ebeveyn-cocugun rollerinin nasil ayristigini ele alir. Yaygin olarak dusunulen iki boyutu kontrol hiyerarsisi (denetim) ve bakim hiyerarsisidir (sorumluluk ve bakimin kimden kime dogru aktigi).
• Yakinlik, bireyler arasindaki karsilikli paylasim yogunlugunun, teklifsizligin derecesiyle ilgilidir. Kisilerarasi mesafe, duygularin bireyler arasindaki gecirgenligi ve kararlardaki ortaklik derecesiyle degerlendirilir.

Yine kitaptan aldigimiz yukaridaki semaya baktigimizda, hiyerarsi ve yakinlik boyutlarinin hangi aile sistemlerine yol actiklarini gorebiliyoruz. Sol ust ceyrek kati sinirlari olan, karsilikliligi icermeyen ve bireyin yalniz oldugu bir yapiya isaret eder. Sag alt ceyrekse hicbir sinir tanimayan ve bireyselligin yok oldugu bir aile dusenini gosteriyor. Bu iki ceyregin patolojik bireysel gelismelere yol acabilecegini belirtip diger iki ceyrege odaklanmak istiyoruz.

• Sol alt ceyrek, sinirlarin cok guclu olmadigi ve iliskisel yakinligin da dusuk duzeyde kaldigi bir sistemi anlatiyor. Esasen, zayif hiyerarsi ve gevsek sinirlar, birey olmanin onune gecebilecek kadar asiri gecirgenlige, yuz goz olmaya yol acabilir. Ancak bireyler arasindaki dusuk etkilesim, bunun onune gecer. Sonuc olarak burada bir cins dengeden soz edebiliriz; bireyin ayri olma ve aidiyet hisleri arasinda bir dengenin oldugu, ayni zamanda ihtiyaclarinin karsilik buldugu bir duzen.
• Sag ust ceyrek, gorece guclu hiyerarsik sinirlar icinde, yuksek derecede yakinlik iceren ve geleneksel Turk ornegine uyan bir resim (bunun bir genellemeden ibaret oldugunu unutmayalim). Bu duzene baktigimizda, hiyerarsik hak ve gorevlerin net tanimi ve rollerin acik secikligi, benlikler arasinda ayrisimi saglar. Erkek-kadin ya da ebeveyn-cocuk iliskisinin belirli sinirlar dahilinde ilerleyisi ve saygi/korkudan dogan mesafe, bireylerin kendi gelisimlerini surdurmelerine olanak saglar. Burada yuksek hiyerarsik yapilanmanin, sig ve bireylerin birbirinden kopuk oldugu bir yasantiya yol acma riski vardir. Ancak yuksek yakinlik, rollerin otesine gecen bir duygusal/iliskisel derinlik ve paylasima kapi aralar. Bireysellesme de bu iki unsurun karsilikli etkilesimiyle gerceklesir. Ayni zamanda Turkiye ozelinde, ust sosyo-ekonomik duzeyde yer alan ailelerin, alt duzeydeki ailelere gore daha yuksek bir yakinlik gosterdigini goruyoruz.

Burada Bati toplumlarindaki aile ici gevsek sinirlar konusunda dusunmenin zorlugunu itiraf etmem gerekiyor. Gevsek aile ici sinirlari ornekleyen davranislar nelerdir? Bu gevsekligin sinir ihlallerine yol acabilecegi teorik olarak mantikli gozukse de bunun pratik bir karsiligini gozlemleyebilmis degilim. Aile bireyleri arasinda dusuk bir etkilesim oldugu da gozlemleyebildigim seyler arasinda degil; bu kavramlar uzerine biraz daha dusunmekte fayda var.

Birey Duzeyde Organizasyon: Benlik Yapisi ve Iliskisel Tarz

Son kisimda, aile duzeyindeki organizasyonun birey duzeyindeki yansimalarini, bireyin benlik yapisi ve iliskisel tarzi uzerinen ele alacagiz. Birey duzeyindeki benlik tanimi, kulturden kulture buyuk farkliliklar gosterir. Uzun yillar Hindistan ve Japonya’da calismalar yapan Amerikali psikanalist Alan Roland, ego ve superego gibi psikanalitik kavramlarin geceerli olabilmesi icin bu terimlerin Bati’nin bireyci ideolojik altyapisini yansitan baglamdan cikartilip calisma yapilan kulturde gorulen unsurlari yansitacak sekilde kavramsallastirilmasi gerektigini one surmektedir (Roland, 1988 ). Biz burada Roland’in benlik taniminlarini esas aliyoruz:

• Bati modeline uygun bireysel benlik: Ego sinirlari belirgin, diger bireylerden ayrisik, ic dunyasi kendine ait, davranislarini kendi secimine gore yonlendirmeye yatkin, iliskilerin gonullu ve pazarliga acik oldugunu dusunen; ozetle baglamindan gorece bagimsiz, “kendi kendini icerek bir benlik”.
• Dogu modeline uygun ailevi benlik: Bireylerin, aile, akrabalik, cemaat ve genis toplumun yarattigi hiyerarsik yakinlik iliskileri icinde iyi islev gormesini saglayan bir psikolojik orgutlenme.

Iliskisel tarza baktigimizdaysa

• Bireysel benlikte ozerklik yoluyla yakinlik temelini goruyoruz. Iliski, ancak karsili bir anlasma surecinde gelisir.
• Ailevi benligin ise baglantilar yoluyla yakinlik temeline dayandigini goruyoruz. Yani birey, hiyerarsik iliski agi icindeki konumuna uygun baglantilar kurar.

Son tahlilde, ailevi benlikte yakinlik varsayilan, dogal bir olguyken bireysel benlikte cabayla gelistirilebilen bir ozelliktir. Bu durum, Finlandiya’ya yerlestigimde yasadigim bir afallamayi aciklamaya epey yardimci oluyor. Turkiye’ye gelen yabanci bir ogrencinin kendi cohort’u tarafindan hizla kucaklanmasi ve kendisini birtakim verili iliskiler agi icerisinde bulmasi siklikla gorulen bir durum. Yurt disina ciktigimda bundan mahrum kalmis olmami uzun zamanlar boyunca kizginlikla karsilamistim; tipki bir sure sonra insanlarin kendi kendilerine bana yaklasmalarini garipsemis olmam gibi.

Referanslar

• Schepker & Fisek, 2000 : Der familiäre Umgang mit psychosozialen Krisen Jugendlicher: Eine transkulturelle Untersuchung zur Frage der Effekte von Minoritätenstatus und Kulturhintergründen. In: Koch, E., Schepker, R., Taneli, S.: Psychosoziale Versorgung in der Migrationsgesellschaft. Deutsch-türkische Perspektiven. Lambertus, Freiburg, 110-119
• Wood B., 1985 : Proximity and hierarchy orthogonal dimensions of family interconnectedness. Fam Process. 1985 Dec;24(4):487-507. doi: 10.1111/j.1545-5300.1985.00487.x. PMID: 3910449.
• Roland, A., 1988 : In search of self in India and Japan: Toward a cross-cultural psychology. Princeton University Press.